Ứng dụng retinoid sử dụng tại chỗ trong khoa học làn da

Trào lưu sử dụng retinoid giúp trẻ hóa da, làm mờ nếp nhăn, trị mụn và giảm sẹo sau mụn đã không còn xa lạ với các tín đồ làm đẹp ngày nay. Tuy nhiên cần biết rằng retionoid nên được sử dụng một cách thận trọng, đôi khi phải được kê toa bởi Bác sĩ Da liễu vì có thể gây khô da, bỏng rát, mẩn đỏ, châm chích và kích ứng trong nhiều trường hợp. Retinoid là gì và cách sử dụng retinoid thế nào là đúng và an toàn sẽ được giải đáp qua bài viết sau đây.

Retinoid là gì?

Retinoid bao gồm vitamin A (retinol) và các dẫn xuất của nó, là những chất điều hòa mạnh hoạt động tế bào, bao gồm sự phát triển và biệt hóa của tế bào, đồng thời cũng là trung gian cho nhiều chức năng điều tiết thiết yếu, đặc biệt là ở da.

Sau khi hấp thụ qua da, nó được vận chuyển trong cơ thể dưới dạng retinol, sau đó chuyển thành retinaldehyde, tuy nhiên, muốn có tác dụng thì cần chuyển hóa thành tretinoin, đây chính là dạng hoạt động của retinoid trong cơ thể. Ngoài ra, retinoid được lưu trữ ở gan dưới dạng este như retinyl este.

Retinoid có cơ chế tác động chính là giúp điều hòa hoạt động của tế bào da bằng cách gắn kết với các thụ thể nội nhân của tế bào. Retinoid còn được chứng minh có hiệu quả chống oxi hóa tương đối mạnh mẽ, từ đó giúp bảo vệ da khỏi sự tác động của các gốc tự do là nguyên nhân gây lão hóa làn da. Ngoài ra, retinoid cũng giúp giảm phản ứng viêm, mang lại hiệu quả trong điều trị các bệnh lý về da liên quan đến viêm.

Công dụng chính của retinoid

Theo nghiên cứu của Griffiths và các cộng sự, retinoid dùng tại chỗ giúp làm chậm quá trình lão hóa da bằng cách tác động vào các giai đoạn biệt hóa tế bào như tăng sinh và làm dày biểu bì thông qua tăng sinh collagen và nén chặt lớp sừng, kế tiếp là sinh tổng hợp và lắng đọng glyocosoaminoglycan trong tế bào.

Thông qua các cơ chế trên, retinoid giúp thúc đẩy quá trình sừng hóa của da, đẩy nhanh các tế bào sừng đã già ra khỏi bề mặt da, làm dày lớp tế bào gai, từ đó tạo hiệu quả chống lão hóa và trẻ hóa làn da. Thêm vào đó, hiệu quả chống nhăn của retinoid cũng đã được Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) công nhận nhờ quá trình tăng sinh tế bào sừng, hạn chế mất nước qua lớp biểu bì, hạn chế quá trình thoái hóa protein nhờ khả năng ức chế collagenase và metalloproteinase, là 2 enzyme phân hủy collagen và protein trong cơ thể.

Ngoài ra, retinoid còn được sử dụng trong điều trị mụn, điều trị các bệnh rối loạn sừng, vẩy nến… Trong điều trị mụn, kể từ khi được cấp phép lần đầu tiên năm 1971 cho đến nay, retinoid đã được công nhận rộng rãi bởi các quốc gia và hiện diện trong các hướng dẫn điều trị mụn trên khắp thế giới.

Hiệu quả trị mụn của retinoid có được nhờ vào cơ chế thúc đẩy quá trình thay mới tế bào thông qua giảm thời gian chu kỳ tế bào, bình thường hóa quá trình sừng hóa của da. Bên cạnh đó, retinoid giúp điều tiết tuyến bã nhờn, kháng viêm và kìm hãm sự phát triển của vi khuẩn gây mụn C. acnes. Hơn nữa, retinoid còn làm thông thoáng lỗ chân lông, tạo điều kiện cho các thuốc phối hợp trị mụn khác thấm sâu vào da.

Retinoid bôi ngoài da đã được khuyến cáo trong những trường hợp mụn đầu trắng, mụn đầu đen, mụn sẩn hay mụn mủ mức độ từ trung bình đến nặng. Tùy trường hợp cụ thể, retionoid có thể dùng đơn độc hoặc phối hợp với benzoyl peroxide, acid azelaic, kháng sinh hoặc thuốc kháng androgen đường uống. Retinoid không chỉ điều trị mà còn ngăn chặn sự hình thành nhân mụn mới.

Các dạng retinoid sử dụng tại chỗ phổ biến trong mỹ phẩm

Retinoid được sản xuất ở nhiều dạng khác nhau trong mỹ phẩm như dạng kem, gel và dung dịch. Dạng gel thường có tác dụng mạnh hơn dạng kem, dung dịch và thường được kê đơn trong điều trị mụn trứng cá trong khi dạng kem dưỡng thường là lựa chọn tối ưu nhất cho làn da lão hóa.

Các sản phẩm retinoid được sản xuất với nhiều nồng độ khác nhau, bao gồm 0.025%, 0.05% và 0.1%. Nồng độ retinoid cao hơn sẽ có tác dụng tốt hơn nhưng đồng thời nó cũng có thể gây ra nhiều tác dụng phụ hơn. Cụ thể, các dạng retinoid thường dùng trong mỹ phẩm sẽ được tóm tắt ngay bên dưới.

Tretinoin

Tretinoin là retinoid dùng ngoài da đầu tiên được sử dụng trong điều trị mụn trứng cá, đây cũng là dạng có hoạt tính trực tiếp trên da khi sử dụng tại chỗ. Cho đến nay, tretinoin vẫn được xem là lựa chọn hàng đầu trong điều trị dài hạn mụn viêm và mụn không viêm. Bên cạnh đó, tretinoin cũng được phê duyệt bởi Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) trong điều trị các nếp nhăn.

Tretinoin giúp kích thích sản sinh collagen, làm đầy các nếp nhăn, đẩy nhanh quá trình lành vết thương sau khi thực hiện các liệu trình laser, có thể sử dụng tretinoin lại sau 1 tuần nếu như da không còn đỏ hay bỏng rát. Hơn thế, tretinoin còn thúc đẩy hình thành các mạch máu mới, giúp làn da hồng hào và làm mờ dần những đốm đồi mồi, tăng sắc tố sau viêm hoặc nám.

Tretinoin dạng gel chứa alcohol sẽ có nhiều khả năng gây kích ứng hơn khi dùng với dạng cream và gel thông thường. Khả năng gây kích ứng ở các dạng thường gặp của tretinoin giảm dần theo thứ tự tretinoin 0.05% alcoholic gel, 0.025% alcoholic gel, 0.1% cream và ít gây kích ứng nhất là ở nồng độ 0.05% dạng creamgel.

Các sản phẩm chứa tretinoin được các Bác sĩ Da liễu khuyên dùng tại Nhà thuốc Doctor Acnes bao gồm kem trị mụn, lão hoá da OBAGI tretinoin 0.025%; gel ngăn ngừa mụn, nám OBAGI tretinoin 0.05%; kem trị mụn, nám, thâm OBAGI tretinoin 0.1%; gel trị mụn Erylik có kết hợp tretinoin và kháng sinh; thuốc trị mụn trứng cá Retacnyl 0.025% hay 0.05%; kem điều trị mụn, trẻ hoá da The Perfect A (tretinoin 0.1%).

Adapalene

Adapalene cũng là hoạt chất được sử dụng phổ biến trong điều trị mụn ở dạng chế phẩm bôi ngoài da. Adapalene giúp điều trị mụn và có tác dụng kháng viêm. Nhiều nghiên cứu lâm sàng so sánh hiệu quả của adapalene dạng gel 0,1% so với tretinoin dạng gel 0,5% ở những đợt bùng phát mụn, kết quả cho thấy adapalene mang lại hiệu quả tương đương, khởi phát tác động nhanh và ít gây kích ứng hơn.

Một ưu điểm khác nữa của adapalene đó là chất này bền vững về mặt cấu trúc với ánh sáng hơn so với tretinoin. Adapalene cũng không bị oxy hóa nên có thể sử dụng phối hợp với benzoyl peroxide, là một chất có tính oxy hóa mạnh được sử dụng phổ biến trong các liệu trình điều trị mụn. Phối hợp này thường mang lại nhiều hiệu quả và cho đáp ứng tốt trong điều trị.

Các sản phẩm chứa adapalene được các Bác sĩ Da liễu dùng điều trị mụn tại nhà thuốc Doctor Acnes như kem trị mụn trứng cá Differin 0.1%; gel trị mụn trứng cá Klenzit C chứa adapalene kết hợp với kháng sinh dùng để điều trị mụn, đặc biệt là mụn viêm; kem trị mụn trứng cá Klenzit MS (adapalene 0.1%).

Retinaldehyde

Retinaldehyde là chất chuyển hóa chứa nhóm chức aldehyde của vitamin A, khi vào tế bào sừng sẽ chuyển hóa thành tretinoin với nồng độ tương đương chỉ với một bước chuyển đổi. Nhờ vào tính chất động học này, việc điều trị với retinaldehyde có thể đạt hiệu quả không thua kém hơn tretinoin nhưng lại giảm thiểu được rất nhiều nguy cơ tác dụng phụ của tretinoin.

Nồng độ thường dùng của retinaldehyde trong các dược mỹ phẩm là 0.05-0.1%. Ở nồng độ này, retinaldehyde tác dụng tốt với mụn trứng cá, lão hóa da, da thâm, nám… đồng thời cũng ít gây kích ứng và có thể dùng cho các chế phẩm bôi quanh mắt.

Tazarotene

Tazarotene là retinoid thế hệ thứ ba dùng trong điều trị mụn và bệnh vẩy nến. Trong điều trị mụn, tazarotene làm giảm sự keratin hóa, giảm sự liên kết của da với C. acnes và có hiệu quả giảm sắc tố sau viêm, giảm nguy cơ hình thành sẹo thâm. Sử dụng tazarotene lâu dài cũng cho thấy gia tăng sản xuất và tái tạo collagen ở da.

Chỉ có tazarotene nồng độ 0,1% mới được FDA phê duyệt để điều trị mụn. Cụ thể, dạng kem 0,1% được chỉ định cho tình trạng mụn nói chung, dạng gel 0,1% được chỉ định cho mụn từ nhẹ đến trung bình, trong khi dạng bọt 0,1% được chỉ định cho mụn trứng cá từ trung bình đến nặng.

So với các retinoid dạng bôi khác, một số nghiên cứu so sánh giữa tazarotene, adapalene và tretinoin cho thấy hiệu quả và khả năng dung nạp là tương đương. Tuy nhiên, cũng có những nghiên cứu khác báo cáo hiệu quả và khả năng gây kích ứng cao hơn với tazarotene nên hoạt chất này thường ít được lựa chọn sử dụng trên thực tế.

Retinol

Retinol là một dẫn xuất alcohol của retinoid, khi vào cơ thể retinol phải chuyển thành retinaldehyde, sau đó chuyển thành dạng có hoạt tính là tretinoin. Theo các nghiên cứu, retinol được chứng minh có tác dụng yếu hơn tretinoin gần 20 lần, tuy nhiên một ưu điểm lớn của retinol là ít có tác dụng phụ so với tretinoin.

Nồng độ retinol 1% tương đương với tretinoin 0,05-0,1%. Vì thế, trong các sản phẩm dưỡng da, retinol thường được sử dụng chủ yếu ở 1%. Trong trường hợp kết hợp với acid glycolic hay vitamin C, retinol có thể sử dụng ở nồng độ 0,5%.

Các sản phẩm chứa retinol được các Bác sĩ Da liễu khuyên dùng tại nhà thuốc Doctor Acnes: serum dưỡng da, ngăn ngừa lão hóa da – Fixderma Reticuram serum là sự kết hợp giữa retinol với các thành phần khác giúp da cải thiện nếp nhăn, ngăn ngừa lão hóa. Ngoài ra retinol 1% của obagi cũng là một sản phẩm ngừa lão hóa cho da rất hiệu quả.

Dẫn xuất của retinol (retinyl acetate, retinyl propionate, retinyl palmitate)

Retinyl acetate, retinyl propionate, retinyl palmitate là các dẫn xuất este của retinol, được bào chế nhằm giúp retinol ổn định dưới ánh sáng và nhiệt độ trong các sản phẩm. Tuy các chất này phải qua chuyển đổi mới trở thành dạng có hoạt tính nhưng rất an toàn và ít gây kích ứng cho da. Vì thế, Bác sĩ thường khuyên các bạn có làn da nhạy cảm, dễ bị kích ứng hay mới bắt đầu sử dụng retinoid nên lựa chọn những sản phẩm chứa các dẫn xuất này.

Trong các dẫn xuất này của retinol, retinyl palmitate là este thường được tìm thấy trong lớp biểu bì và có nguồn gốc từ sự kết hợp của retinol và acid palmitic. Hoạt chất này có trọng lượng phân tử cao và công thức tương đối ổn định. Vì thế, trong trường hợp mới bắt đầu sử dụng retinoid, đây là một hoạt chất phù hợp, ít kích ứng nhất trong các hoạt chất nhóm retinoid mặc dù tác động không mạnh mẽ như retinol.

Các tác dụng phụ có thể xảy ra khi dùng retinoid

Làn da căng, khô, thiếu ẩm

Retinoid làm tăng tốc quá trình tái tạo tế bào biểu bì, hay nói một cách khác, là đẩy nhanh tốc độ tự tẩy bào chết của da. Retinoid không phải là chất tẩy da chết vì nó không loại bỏ các tế bào chết, mà nó chỉ giúp quá trình này xảy ra nhanh hơn. Quá trình này khiến ta cảm nhận làn da sẽ căng hơn, thiếu ẩm và trở nên khô ráp hơn.

Cách khắc phục: khi mới bắt đầu dùng retinoid, nên sử dụng các chất dưỡng ẩm kèm theo để làn da không còn cảm giác khô căng và phục hồi nhanh chóng.

Dễ gây kích ứng tại chỗ như đỏ da, bong da

Retinoid có nhược điểm lớn nhất là dễ gây kích ứng như đỏ da hay bong tróc da. Tình trạng này thường xuất hiện trong tháng đầu, đặc biệt là 2 tuần đầu sử dụng và cải thiện dần sau đó. Cần lưu ý là cải thiện lâm sàng không tương ứng với mức độ kích ứng da.

Thứ tự gây kích ứng tăng dần từ retinyl acetate, retinyl palmitate (dạng este), retinaldehyde, retinol, adapalene, tretinoin. Ngoài ra, khả năng kích ứng của retinoid cũng phụ thuộc cơ địa người sử dụng, nồng độ và dạng bào chế của sản phẩm như creamgel, gel hay cream.

Cách khắc phục: việc sử dụng retinoid nên được cá thể hóa và điều chỉnh dựa trên đáp ứng của da. Cụ thể, nên bắt đầu bôi cách ngày hoặc 2 lần mỗi tuần và xem xét điều chỉnh theo tình trạng dung nạp của da. Retinoid nên được sử dụng vào buổi tối vì nó sẽ bị bất hoạt khi tiếp xúc với tia UV (trừ adapalene).

Nhạy cảm với ánh nắng mặt trời

Khi sử dụng các retinoid, da có thể trở nên nhạy cảm hơn với ánh sáng mặt trời hay dễ bị sạm bởi tia UV. Thêm vào đó, cần ghi nhớ retinoid rất dễ bị phân hủy khi tiếp xúc trực tiếp với tia UV từ ánh nắng mặt trời dẫn đến không đảm bảo hiệu quả điều trị như mong đợi.

Cách khắc phục: retinoid nên được sử dụng vào ban đêm và luôn dùng kem chống nắng có chỉ số SPF 30 trở lên vào ban ngày, kể cả những ngày không sử dụng retinoid.

Đẩy mụn

Một số trường hợp khi sử dụng retinoid sẽ bị nổi mụn nhiều hơn hay còn gọi là đẩy mụn. Đẩy mụn (purging) là tác dụng phụ thường gặp khi bạn sử dụng retinol hay các chất AHA, BHA. Trước hết cần bình tĩnh vì đây là một tác dụng phụ rất thường gặp khi bắt đầu sử dụng retinoid. Cụ thể tình trạng purging hình thành khi retinoid tác động lên lỗ chân lông bị bít tắc khiến bụi bẩn và nhân mụn bị đẩy lên, tuy nhiên sau đó lỗ chân lông sẽ được làm sạch, thu nhỏ kích thước, giúp làn da trông mịn màng và đều màu hơn.

Cách khắc phục: sử dụng retinoid ở nồng độ thấp khi mới bắt đầu và luôn để da thông thoáng, tránh sử dụng nhiều sản phẩm cùng lúc làm bí da.

Một số lưu ý cho các bạn bắt đầu dùng retinoid

Như đã được trình bày ở trên, bên cạnh các hiệu quả mà retinoid mang lại cho làn da, các tác dụng phụ cũng tồn tại song song, đặc biệt là vào thời gian đầu sử dụng retinoid. Vì thế, Doctor Acnes dành cho các bạn mới bắt đầu sử dụng retinoid một số lời khuyên, cụ thể như sau:

• Cần chọn loại retinoid, dạng bào chế, tần suất sử dụng phù hợp. Đặc biệt, tretinoin và adapalene thuộc danh mục thuốc kê đơn, vì vậy, nên được Bác sĩ Da liễu kê toa và theo dõi đáp ứng cụ thể trên từng cá thể bị mụn.

• Cần dùng các sản phẩm dưỡng ẩm kèm theo khi sử dụng retinoid để hạn chế các tác dụng phụ thường gặp như bong tróc, đỏ da hay khô da.
• Đặc biệt chống nắng là bước không thể thiếu để hạn chế sạm, nám hay tăng sắc tố da.
• Kiên trì sử dụng để thấy hiệu quả sau 3 tháng, hoặc rõ hơn là 6 tháng và 12 tháng là thời điểm những sợi collagen, cấu trúc da ổn định và mịn màng hơn.

Doctor Acnes hy vọng bài viết sẽ mang lại những kiến thức giúp bạn sở hữu làn da sạch mụn, trắng sáng, mịn màng sau khi dùng retinoid mà không gặp phải bất kỳ tác dụng phụ nào. Trong trường hợp các bạn cần tư vấn cụ thể cho trường hợp da mụn của mình, có thể liên hệ với đội ngũ Bác sĩ Da liễu tại Phòng khám Doctor Acnes để được tư vấn và thăm khám nhé!

Tài liệu tham khảo

1. Lisa B., Jens M B., Hans F M., Harald L., Philipp M A. “Retinoid treatment of skin diseases”. Eur J Dermatol. Sep-Oct 2015;25(5):384-91
2. James E., Fulton JR. “Comedogenicity and irritancy of commonly used ingredients in skin care product”. Soc. Cosmet. Chem., 40, 321-333 (November/December 1989)