Nguyên nhân và cách điều trị mụn nội tiết

Mụn nội tiết là thuật ngữ được sử dụng để chỉ loại mụn trứng cá có liên quan đến sự thay đổi nội tiết trong cơ thể. Mụn nội tiết có thể xảy ra ở cả nam và nữ, tuy nhiên khác nhau về độ tuổi thường gặp, nguyên nhân, mức độ nặng và cách điều trị. Mụn nội tiết thường khó điều trị vì không đáp ứng tốt với những phương pháp điều trị thông thường. Bài viết sau đây sẽ giới thiệu chi tiết về mụn nội tiết cũng như cách điều trị hiệu quả nhất cho loại mụn này.

Mụn nội tiết là gì?

Mụn nội tiết hay mụn trứng cá ở người trưởng thành là một loại mụn phổ biến có nguyên nhân từ tình trạng gia tăng sản xuất hormone androgen trong cơ thể. Hormone androgen kích thích tình trạng tăng tiết bã nhờn trên da kết hợp với bụi bẩn và tế bào chết làm bít tắc lỗ chân lông. Khi tuyến bã nhờn trên da bị tắc nghẽn, vi khuẩn Propionibacterium acnes có thể phát triển và gây viêm nhiễm, dẫn đến sự hình thành của các nốt mụn đỏ, mủ và sưng tấy. Mụn nội tiết có thể xuất hiện trên mặt, cổ, lưng, ngực và thường gây ra cảm giác khó chịu, tự ti và mất tự tin.

Tuy nhiên, nó chỉ là thuật ngữ để nói về sự đáp ứng quá mức của tuyến bã nhờn với nội tiết tố trong cơ thể. Bởi không phải ai bị mụn nội tiết đều có nồng độ nội tiết tố trong máu cao, mà ngược lại, đa số đều ở mức bình thường. Vậy nên, để chính xác hơn, trong y khoa thường gọi mụn nội tiết là mụn liên quan nội tiết.

Trên lâm sàng, mụn được phân loại thành 6 mức độ khác nhau, từ nhẹ đến nặng, dựa trên số lượng, kích thước, mức độ viêm của các nốt mụn trên da. Các mức độ này bao gồm:

• Mức độ 0: không có mụn hoặc chỉ có rất ít mụn nhỏ.
• Mức độ 1: khó nhìn thấy từ khoảng cách 2,5 mét. Một vài mụn nhỏ và vài nốt sưng nhỏ.
• Mức độ 2: mụn chỉ xuất hiện ở một khu vực (có thể xuất hiện mặt, ngực hoặc lưng), dễ nhận biết, nhiều mụn đầu đen và mụn viêm.
• Mức độ 3: mụn xuất hiện nhiều hơn một khu vực. Nhiều mụn đầu đen và mụn viêm.
• Mức độ 4: mụn xuất hiện ở mặt, ngực và lưng. Nhiều mụn, nhiều nốt sần và mụn mủ, xuất hiện một số u nang.
• Mức độ 5: mụn viêm nhiễm bao phủ vùng bị ảnh hưởng, có nốt sần và u nang.

Các hormone có ảnh hưởng đến sự hình thành mụn nội tiết

Hormone chính gây ra mụn là hormone androgen. Hormone này được sản xuất chủ yếu ở nam giới, nhưng cũng có ở nữ giới. Ngoài hormone androgen, các hormone khác cũng có thể góp phần vào quá trình hình thành mụn.

• Androgen: hormone androgen kết hợp với các thụ thể androgen trên tuyến bã nhờn sẽ kích thích sản xuất và bài tiết nhiều bã nhờn hơn, bã nhờn kết hợp với bụi bẩn và tế bào chết làm tắc nghẽn lỗ chân lông làm cho việc tiết bã nhờn tiếp tục trở nên khó khăn. Việc này cũng tạo điều kiện thuận lợi cho vi khuẩn gây mụn Propionibacterium acnes phát triển. Khi vi khuẩn này phát triển mạnh, chúng có thể dẫn đến tình trạng mụn viêm.
• Estrogen: mụn nội tiết thường là kết quả của sự tăng sản xuất hormone androgen trong cơ thể. Tuy nhiên, sự thiếu hụt hormone estrogen cũng có thể góp phần vào sự phát triển của mụn nội tiết. Estrogen có tác dụng ức chế hoạt động của hormone androgen, giúp giảm tiết bã nhờn và làm giảm tình trạng mụn. Khi cơ thể thiếu hụt estrogen, hormone androgen sẽ có hiệu ứng tăng cường trên tuyến bã nhờn, làm tăng sản xuất bã nhờn và gây ra sự phát triển của mụn nội tiết. Sự thiếu hụt này có thể xảy ra ở phụ nữ trong thời kỳ mãn kinh.
• Progesterol: là hormone gây kích thích tuyến bã nhờn trong da sản xuất nhiều bã nhờn hơn và tăng sinh tế bào sừng. Ngoài ra, progesterol còn kích thích sản xuất các cytokine tiền viêm, chẳng hạn như IL-6 trong giai đoạn hoàng thể của chu kỳ kinh nguyệt có thể góp phần vào sự tăng các tổn thương do mụn.
• Cortisol: hormone cortisol cũng có thể gây ra mụn nội tiết do ảnh hưởng đến sản xuất bã nhờn trong da. Khi cơ thể bị căng thẳng và stress, tuyến thượng thận sẽ sản xuất hormone cortisol để giảm căng thẳng cho cơ thể. Tuy nhiên, cortisol cũng có thể kích thích tuyến bã nhờn sản xuất nhiều dầu hơn, gây tắc nghẽn lỗ chân lông và dẫn đến mụn. Ngoài ra, cortisol cũng có thể làm giảm hệ miễn dịch của cơ thể, phóng thích các tác nhân gây viêm làm nặng hơn tình trạng mụn.
• Hormone tăng trưởng (GH): là một hormone được tiết ra bởi tuyến yên và có vai trò quan trọng trong sự phát triển của mụn. Hormone tăng trưởng hoạt động trên gan và các mô ngoại vi để tạo ra các yếu tố tăng trưởng giống insulin (IGF), trong đó IGF-1 là yếu tố phổ biến nhất. Ở tuổi dậy thì, hormone tăng trưởng được tiết ra tối đa và nồng độ IGF-1 trong huyết thanh ở mức cao nhất. IGF-1 cũng có thể được sản xuất trong da, tương tác với các thụ thể trên tuyến bã nhờn để kích thích tăng trưởng, dẫn đến phát triển mụn và tăng sản xuất bã nhờn.

Cách nhận biết mụn nội tiết

Mụn nội tiết thường là mụn trứng cá khởi phát ở người lớn, xuất hiện nhiều hơn ở nam vào độ tuổi dậy thì, phụ nữ trưởng thành, tiền kinh nguyệt hoặc giai đoạn mãn kinh.

Mụn nội tiết thường ở dạng nang, nốt sâu và có xu hướng tập trung vùng cằm và góc hàm, mặc dù có thể ở những vị trí khác. Nó thường có đáp ứng kém với các phương pháp điều trị tại chỗ như acid salicylic hoặc benzoyl peroxide.

Ở phụ nữ trưởng thành, mụn nội tiết có thể liên quan hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS) dẫn đến sản xuất nhiều hormone androgen. Hội chứng này bao gồm các biểu hiện như da dầu nhiều, mụn trứng cá, rậm lông, rụng tóc, rối loạn kinh nguyệt, béo phì… cần được chẩn đoán xác định bằng các thông số xét nghiệm máu cụ thể.

Ở nam giới, mụn nội tiết thường liên quan đến tình trạng rối loạn hormone. Tuy nhiên, phương pháp điều trị bằng hormone kháng androgen không được sử dụng trong điều trị mụn nội tiết ở nam giới.

Các giai đoạn dễ mắc bệnh mụn nội tiết

Các giai đoạn dễ mắc mụn nội tiết.

• Tuổi dậy thì: là giai đoạn cơ thể trải qua nhiều thay đổi nội tiết tố để chuẩn bị cho sự phát triển của cơ thể. Ở độ tuổi này, cơ thể sản xuất nhiều hormone tăng trưởng (IGF-1) và hormone giới tính, đặc biệt là hormone androgen kích thích tuyến bã nhờn tạo ra dầu ở lỗ chân lông gây mụn. Ở giai đoạn này mụn thường gặp ở nam nhiều hơn nữ.
• Giai đoạn thai kỳ ở phụ nữ: trong quá trình mang thai, cơ thể phụ nữ sản xuất một lượng lớn progesterone có vai trò quan trọng trong sự duy trì và phát triển của bào thai, hormone này đồng thời cũng có tác động lên tuyến bã nhờn làm tăng tiết dầu và tăng sinh tế bào sừng trong lỗ chân lông, gây tắc nghẽn và hình thành mụn nội tiết.
• Giai đoạn trưởng thành và mãn kinh ở phụ nữ: theo một khảo sát, ước tính có khoảng 35% phụ nữ ở độ tuổi từ 30 đến 40, 26.3% phụ nữ ở độ tuổi 40-49 và 15% phụ nữ lớn hơn 50 tuổi gặp tình trạng mụn. Nữ giới bị mụn bất thường ở độ tuổi trưởng thành nên được kiểm tra tình trạng nội tiết. Trong giai đoạn mãn kinh, buồng trứng vẫn hoạt động nhưng có sự thay đổi trong việc sản xuất androgen và estrogen. Trong khi nồng độ estrogen giảm mạnh sau khi mãn kinh, nồng độ androgen giảm từ từ dẫn đến sự mất cân bằng giữa estrogen và androgen có thể gây bùng phát mụn.

Các phương pháp điều trị mụn nội tiết phổ biến

Thay đổi lối sống và chế độ ăn uống

Thay đổi lối sống và chế độ ăn uống có thể giúp điều trị mụn nội tiết bằng cách giảm thiểu các yếu tố gây mụn như.

• Giảm đường: nhiều nghiên cứu cho thấy rằng đường và thực phẩm có chỉ số đường cao có thể làm tăng sự sản xuất hormone insulin, hormone này sẽ tác động vào thụ thể androgen có trên tuyến bã nhờn gây ra mụn.
• Giảm sản phẩm từ sữa: các sản phẩm sữa, đặc biệt là sữa tách béo có thể kích thích sự bùng phát mụn.
• Ăn nhiều chất béo tốt: chất béo tốt như omega-3 có trong cá hồi, hạt hạnh nhân có thể giúp giảm viêm.
• Nên tránh thực phẩm kích thích: caffeine và rượu.
• Tăng cường vận động: vận động thường xuyên làm giảm stress giúp giảm mụn.

Điều trị tại chỗ

Dù được cho là có đáp ứng kém với các điều trị tại chỗ, có thể dùng các sản phẩm chứa các hoạt chất sau để điều trị mụn nội tiết mức độ nhẹ (0,1,2 theo phân loại) như:

• Benzoyl peroxide (BPO) là hợp chất có tác dụng làm giảm mụn nhờ khả năng giải phóng gốc oxy tự do tiêu diệt vi khuẩn P. acnes. BPO không gây đề kháng và có thể dùng đơn lẻ hoặc kết hợp với các thuốc khác như retinoid hay kháng sinh.

• Retinoid là các chất có nguồn gốc từ vitamin A, có tác dụng làm giảm sự tăng sinh của tế bào biểu bì, giảm sự tắc nghẽn của lỗ chân lông và có khả năng kháng viêm. Các hoạt chất retinoid dùng để điều trị mụn là tretinoin, adapalene và tazarotene. Retinoid có thể gây kích ứng da, đỏ da, khô da và tăng nhạy cảm với ánh nắng mặt trời. Retinoid có thể dùng đơn lẻ hoặc kết hợp với BPO hay kháng sinh.

• Kháng sinh tại chỗ là các chất có khả năng diệt khuẩn P. acnes trên da. Clindamycin 1% và erythromycin 2% là các kháng sinh tại chỗ thường được sử dụng để điều trị mụn. Các thuốc thường được phối hợp với liều có sẵn để tăng cường tuân thủ phác đồ điều trị. Kháng sinh thường được sử dụng kết hợp với BPO để tăng hiệu quả và giảm sự phát triển của các chủng vi khuẩn kháng thuốc.

• Salicylic acid: giảm sưng đỏ, làm thông thoáng lỗ chân lông bị tắc giúp loại bỏ mụn được dễ dàng hơn. Salicylic acid có thể dùng đơn lẻ hoặc kết hợp với các thuốc khác.

Điều trị nội tiết tố

Mụn nội tiết mức độ trung bình và nặng, hoặc kéo dài dai dẳng kháng trị với các phương pháp thông thường có thể cần được điều trị với các thuốc tác động vào hệ thống nội tiết bao gồm:

• Thuốc tránh thai kết hợp đường uống có chứa ethinyl estradiol làm giảm sản xuất androgen ở buồng trứng và giảm hoạt động thụ thể androgen, giúp giảm mụn.
• Spironolacton là một loại thuốc đối kháng thụ thể aldosterone, giúp giảm sản xuất androgen và ức chế liên kết tại thụ thể androgen trong da.

Lưu ý quan trọng là nam giới bị mụn nội tiết thì không sử dụng được 2 loại thuốc vừa kể trên vì tác động của nó lên giới tính. Khi chọn lựa liệu pháp nội tiết tố, người bệnh cần được theo dõi thường xuyên để đảm bảo an toàn cho việc điều trị.

Isotretinoin

Isotretinoin thường được lựa chọn khi chống chỉ định với thuốc tránh thai. Thuốc này có tác dụng điều trị mụn bằng cách giảm sản xuất bã nhờn, tổn thương do mụn và sẹo mụn. Tuy nhiên, isotretinoin có nhiều tác dụng phụ và có nguy cơ gây dị tật thai nếu sử dụng trong thai kỳ, vì vậy nó chỉ được sử dụng trong các trường hợp nghiêm trọng dưới sự giám sát của Bác sĩ Da liễu.

Liệu pháp điều trị không truyền thống

Peel da hóa học: là phương pháp sử dụng acid hữu cơ để làm sạch lớp tế bào chết trên bề mặt da. Glycolic acid là một acid alpha-hydroxy (AHA) và salicylic acid là một acid beta-hydroxy (BHA) có khả năng làm sạch tế bào chết, giúp làm giảm sự tích tụ bã nhờn và ngăn ngừa mụn.

Liệu pháp quang động (PDT): phương pháp này sử dụng chất nhạy cảm với ánh sáng như acid aminolevulinic bôi lên vùng da bị tổn thương trong khoảng thời gian từ 15 phút đến 3 giờ. Chất cảm quang sau đó được ưu tiên hấp thụ vào các đơn vị tuyến bã nhờn. Sau đó, một thiết bị laser hoặc ánh sáng được sử dụng để kích hoạt chất cảm quang, tạo ra các gốc tự do tiêu diệt vi khuẩn P. acnes và tuyến bã nhờn. Phương pháp này đồng thời giúp giảm nhờn và giảm vi khuẩn P. acnes.

Liệu pháp ánh sáng: sử dụng IPL hoặc laser bước sóng 1064 nm giúp giảm viêm sẽ phù hợp cho các loại mụn viêm. Sau khi đã hết viêm có thể loại bỏ mụn bằng các phương pháp lấy mụn hoặc peel da.

Chăm sóc da bị mụn nội tiết

Khi bị mụn, chăm sóc da đúng cách là rất quan trọng để giảm thiểu tình trạng mụn và giữ cho da khỏe mạnh. Việc chăm sóc da đúng cách bao gồm các biện pháp sau.

• Sử dụng sản phẩm làm sạch da nhẹ nhàng: nên chọn sản phẩm làm sạch da nhẹ nhàng và không gây kích ứng cho da, tránh sử dụng sản phẩm làm sạch da chứa cồn hoặc hóa chất có thể làm khô da.
• Không nặn mụn: khi tự nặn mụn, có thể làm mụn phát triển nhanh hơn và gây sẹo. Quan trọng là chỉ nặn mụn không thể giải quyết triệt để nguyên nhân gây mụn, vì vậy nên tư vấn với Bác sĩ Da liễu để được điều trị đúng cách.
• Sử dụng sản phẩm trị mụn: có thể sử dụng sản phẩm có chứa các thành phần như salicylic acid, benzoyl peroxide hoặc retinoid có thể giúp giảm viêm và làm sạch lỗ chân lông.
• Dưỡng ẩm: sản phẩm dưỡng ẩm có thể giúp giữ ẩm cho da, ngăn ngừa khô da và giảm tiết bã nhờn gây mụn, đặc biệt cần thiết nếu đang sử dụng tretinoin, isotretinoin hoặc benzoyl peroxide vì các chất này có thể gây khô da.
• Sử dụng kem chống nắng: giúp bảo vệ da khỏi tác hại của tia UV. Tuy nhiên, nên tránh sử dụng sản phẩm chứa dầu vì có thể làm tắc lỗ chân lông và gây mụn.

Mụn nội tiết là một tình trạng khá phổ biến nhưng thường khó được nhận biết. Khác với các loại mụn thông thường, mụn nội tiết là một loại mụn trứng cá kết hợp đa yếu tố, trong đó có những bệnh lý phức tạp liên quan đến rối loạn nội tiết. Chính vì vậy tình trạng này cần được điều trị toàn diện và đúng nguyên nhân.

Ở phụ nữ trưởng thành, tránh tự điều trị bằng thuốc nội tiết vì có nhiều trường hợp chống chỉ định với thuốc. Ngược lại ở nam giới không thể điều trị mụn nội tiết bằng các thuốc nội tiết như thuốc tránh thai, kháng androgen trong khi tình trạng mụn thường khá nặng. Chính vì tình trạng mụn nội tiết ở cả nam và nữ đều phức tạp, người bệnh nên được tư vấn bởi Bác sĩ Da liễu để được chỉ định phương pháp điều trị phù hợp.

Tài liệu tham khảo

1. Rosalyn George, MD, Shari Clarke. “Hormonal Therapy for Acne“. Elsevier
2. Megha Kataria Arora, Amita Yadav, Vandana Saini. “Role of hormones in acne vulgaris“. Clinical Biochemistry
3. Niti Khunger, Krati Mehrotra. “Menopausal Acne – Challenges And Solutions“. International Journal of Women’s Health
4. Andrea L. Zaenglein, Arun L. Pathy. “Guidelines of care for the management of acne vulgaris“. JAAD
5. “Salicylic Acid Topical“. MedilinePlus