Nên làm gì để giảm tác dụng phụ của isotretinoin

Isotretinoin là một hoạt chất thuộc nhóm retinoid, một dạng vitamin A được dùng phổ biến để điều trị mụn trứng cá từ trung bình đến nặng. Mặc dù có nhiều lợi ích trong việc điều trị mụn như làm giảm sản xuất bã nhờn, giảm bít tắc lỗ chân lông, ức chế sự phát triển của vi khuẩn và chống viêm, isotretinoin cũng đi kèm nhiều tác dụng phụ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống người dùng. Để giảm nguy cơ gặp phải các vấn đề không mong muốn và tăng cường hiệu quả của điều trị, việc hiểu rõ và thực hiện các biện pháp ngăn ngừa là cực kỳ quan trọng. Nếu bạn mới bắt đầu sử dụng isotretinoin đừng bỏ qua bài viết sau đây của Doctor Acnes nhé.

Tác dụng phụ của isotretinoin?

Isotretinoin là phương pháp điều trị hiệu quả nhất đối với mụn trứng cá mức độ vừa – nặng khi thất bại với các biện pháp thay thế nội khoa khác như kháng sinh. Cứ 10 người điều trị bằng isotretinoin thì có 9 người thấy mụn của họ được cải thiện đáng kể sau khi sử dụng. Giống như một vài loại thuốc khác, nó cũng tiềm ẩn nhiều phản ứng có hại. Tác dụng phụ có thể nhẹ như khô da và niêm mạc hoặc nghiêm trọng hơn như tác động đến gan và tăng nguy cơ rối loạn tâm thần. Vì vậy việc cân nhắc trước khi sử dụng isotretinoin là điều cần thiết. Khoảng liều 0,5 – 1 mg/kg/ngày được chỉ định khi điều trị với isotretinoin và ở liều 1 mg/kg/ngày mang lại hiệu quả rõ ràng làm sạch mụn trứng cá nhưng 98% bệnh nhân sẽ gặp phải một số tác dụng phụ. Tùy vào đáp ứng của bệnh nhân cũng như mức độ gặp phải tác dụng phụ mà các Bác sĩ sẽ điều chỉnh liều phù hợp.

Tác dụng phụ trong thai kỳ

Isotretinoin gây ra nhiều dị tật bẩm sinh nghiêm trọng như hở hàm ếch, dị tật tim, khuyết tật về trí tuệ và phát triển về sau, bệnh đầu nhỏ gây sảy thai hoặc thai chết lưu ở phụ nữ mang thai. Đây là thuốc được phân loại X – chống chỉ định cho phụ nữ mang thai và đang cho con bú.

Tác dụng phụ trên niêm mạc

Da trở nên mỏng, đỏ và nhạy cảm hơn với ánh nắng mặt trời như bị cháy nắng, khô hoặc kích ứng, đặc biệt trong 2 hoặc 3 tuần đầu điều trị.

Do isotretinoin hoạt động bằng cách giảm sản xuất bã nhờn làm da và niêm mạc trở nên khô ví dụ như môi nứt nẻ trầm trọng, chảy máu cam, khô mắt, khô miệng hoặc viêm da như chàm.

Tác dụng phụ toàn thân

• Ở một số bệnh nhân, isotretinoin có thể làm giảm thị lực vào ban đêm.
• Những bệnh nhân tăng triglyceride vượt 500 – 600 mg/dL và cholesterol – C từ 250 – 300 mg/dL nên ngừng điều trị với isotretinoin và theo dõi chỉ số lipid trong 3 – 6 tháng đầu và 3 tháng mỗi lần.
• Bệnh nhân có thể xảy ra tình trạng đau cơ hoặc khớp nhưng thường nhẹ và có thể chịu đựng được. Nếu cơn đau trầm trọng có thể cần ngừng sử dụng hoặc giảm liều isotretinoin.
• Tác dụng phụ gây rối loạn máu và hệ bạch huyết như giảm/tăng tiểu cầu, thiếu máu, tăng tốc độ lắng máu.

Trong những tuần đầu sử dụng, mụn trứng cá có thể trầm trọng hơn nhưng thường giảm dần sau 4 – 6 tuần. Isotretinoin nên bắt đầu ở liều 0,5 mg/kg/ngày hoặc thấp hơn để tránh tình trạng bùng phát mụn tạm thời ở những bệnh nhân mụn mức độ nặng. Một số bệnh nhân thậm chí còn có tác dụng phụ nghiêm trọng hơn không hồi phục được nếu không điều trị kịp thời như đau đầu, buồn nôn, mờ mắt, trầm cảm hoặc thay đổi tâm trạng, đau bụng dữ dội hoặc chảy máu, bí tiểu, da hoặc mắt có màu vàng đậm, yếu cơ. Những phản ứng quá mẫn như nổi mề đay, khó thở, phù mặt, phù hầu họng cũng đã được báo cáo ở những nghiên cứu trước đây. Nếu gặp những trường hợp kể trên thì cần được ngưng sử dụng isotretinoin và quay trở lại Phòng khám với Bác sĩ.

>>> Xem thêm: Có nên uống isotretinoin để điều trị mụn?

Các biện pháp kiểm soát và ngăn ngừa tác dụng phụ

Liệu trình điều trị với isotretinoin thường kéo dài 4 – 5 tháng là một yếu tố nguy cơ dẫn đến nhiều biến cố không mong muốn với bệnh nhân. Cần tuân thủ thời gian tái khám để theo dõi đáp ứng cũng như theo dõi một số chỉ số lipid máu, chức năng gan và thận để ngăn ngừa những vấn đề tiềm ẩn. Như đã đề cập ở trên, khi biết được những tác dụng có hại của isotretinoin thì làm thế nào để ngăn ngừa là điều quan trọng hơn cả. Dưới đây là những biện pháp cụ thể đã được chia thành 3 giai đoạn để giúp bạn có thể hiểu rõ hơn.

Trước khi bắt đầu điều trị

Nếu bạn được Bác sĩ chỉ định isotretinoin, Bác sĩ sẽ trao đổi với bạn trước khi bắt đầu điều trị.

• Cần báo với Bác sĩ nếu dị ứng hoặc sử dụng các thuốc liên quan đến vitamin A (ví dụ tretinoin) và không dùng vitamin A hoặc hạn chế sử dụng thực phẩm giàu vitamin A (cà rốt, gan động vật, khoai lang, bông cải xanh) trừ khi có chỉ dẫn khác của Bác sĩ vì có thể làm tăng nguy cơ tác dụng phụ.
• Khi đang điều trị với isotretinoin người bị mụn không sử dụng đồng thời kháng sinh tetracyclin, doxycyclin, minocyclin vì có nguy cơ làm tăng áp lực nội sọ.
• Phụ nữ mang thai, cho con bú không được sử dụng isotretinoin. Trước khi kê đơn isotretinoin cần phải thử thai hai lần để đảm bảo không có thai. Chương trình iPledge hiện đang thực hiện tại Hoa Kỳ yêu cầu phụ nữ trong độ tuổi sinh sản có quan hệ tình dục cần sử dụng ít nhất 1 phương pháp tránh thai tin cậy (dụng cụ đặt tử cung hoặc cấy hoặc tiêm thuốc tránh thai) hoặc ít nhất 2 phương pháp tránh thai khác khau (nội tiết tố và bao cao su) trong quá trình điều trị với isotretinoin. Thời gian tránh thai ít nhất 1 tháng trước khi bắt đầu dùng, suốt thời gian dùng và ít nhất 1 tháng sau khi ngừng điều trị.
• Người bị mụn cần tránh việc bôi kết hợp các loại kem trị mụn khác khi không có chỉ định của Bác sĩ, vì có thể làm tăng khô da, đỏ da, nóng rát.

Để được điều trị với isotretinoin, bạn có thể phải làm các xét nghiệm khi Bác sĩ yêu cầu. Xét nghiệm máu trước khi điều trị và một lần mỗi tháng cho đến tháng thứ 4 của quá trình và sau 1 tháng hoàn tất điều trị. Nếu các chỉ số sinh hóa bất thường cần được xử trí với isotretinoin như sau:

• Nếu giá trị triglycerides (TG): > 500 mg/dL cần giảm liều isotretinoin và cân nhắc sử dụng thuốc hạ lipid máu (fibrat, statin hoặc niacin) cũng như theo dõi lipid thường xuyên hơn. Nếu bệnh nhân có chỉ số TG vượt > 800 – 1000 mg/dL có thể gây viêm tụy, cân nhắc ngừng sử dụng isotretinoin cho đến khi kiểm soát được lipid.
• Nếu giá trị transaminase (AST, ALT) bất thường tăng 2 – 3 lần so với giá trị bình thường (GTBT) cần giảm liều và kiểm tra lại sau 2 tuần, hoặc có thể ngừng isotretinoin nếu không cải thiện. Đặc biệt phải ngừng điều trị ngay lập tức khi transaminase tăng hơn 3 lần so với GTBT.
• Nếu giá trị creatinin kinase (CK) ở các mức cận hoặc vượt quá giá trị bình thường gấp nhiều lần, có thể phải điều chỉnh lại những hoạt động gắng sức đến khi mức creatinin kinase đạt đến mức cơ bản trước khi sử dụng isotretinoin của bệnh nhân.

Trong quá trình điều trị

Phần lớn phương pháp trị liệu bằng thuốc nào cũng đòi hỏi sự tuân thủ điều trị ở bệnh nhân để đạt được hiệu quả và an toàn sử dụng thuốc. Cần tuân theo hướng dẫn của Bác sĩ khi sử dụng isotretinoin và không được chỉnh liều lượng hoặc thay đổi cách sử dụng mà không có sự chỉ dẫn của Bác sĩ. Lối sống và chế độ ăn cũng ảnh hưởng lớn đến những tác dụng phụ mà bệnh nhân gặp phải. Chế độ ăn giàu chất béo tốt như omega – 3 (cá hồi, quả óc chó…) giúp hạn chế phản ứng viêm của cơ thể trong những tình trạng mụn nặng. Đồng thời cần bổ sung thực phẩm giàu chất xơ như rau xanh và trái cây. Một số bệnh nhân có thể cảm thấy buồn nôn hoặc tiêu chảy nên ăn nhẹ và tránh thực phẩm cay nồng có thể làm giảm vấn đề trên. Nên tránh sử dụng rượu vì có thể làm tăng nguy cơ tác dụng phụ và gây hại cho gan.

Da, niêm mạc khô

Nếu bạn thấy da trở nên khô và môi nứt nẻ sau khi dùng thuốc, đừng lo lắng đó là điều rất bình thường. Điều này không có hại nhưng có thể hơi khó chịu. Các triệu chứng da khô sẽ cải thiện ngay sau khi ngừng dùng isotretinoin. Dưới đây là một số mẹo để cải thiện tình trạng trên:

• Các Bác sĩ thường khuyên người bị mụn nên sử dụng sữa rửa mặt dạng kem dịu nhẹ, không tạo bọt và sữa dưỡng ẩm hằng ngày để giữ cho da được ẩm, giảm nguy cơ bị khô và bong tróc. Đồng thời, cần uống đủ nước duy trì độ ẩm cho da và cơ thể. Nói cách khác, người dùng cần những sản phẩm tương tự như những sản phẩm dành cho da khô, nhạy cảm trong quá trình điều trị này.
• Ngay từ khi bắt đầu điều trị, hãy sử dụng son dưỡng môi thường xuyên. Chẳng hạn vào buổi sáng ngay sau khi thức dậy, sau bất kỳ buổi ăn và cuối cùng là ban đêm hoặc bất kỳ thời điểm nào mà môi bị khô.
• Khi tắm cho cơ thể, cũng nên tránh dùng xà phòng dạng bánh. Thay vào đó, hãy sử dụng xà phòng lỏng để dưỡng ẩm làn da mình hơn.

Người dùng isotretinoin có thể bị khô miệng, khô mắt nhẹ gây cảm giác cộm ở mắt hoặc mờ mắt nhẹ. Ngoài ra một số hiếm bệnh nhân còn gặp hiện tượng chảy máu cam do màng nhầy mũi khô dễ bị rách.

• Isotretinoin có thể gây khô miệng tạm thời, có thể ngậm kẹo, kẹo cao su không đường hoặc viên đá trong miệng. Nếu tình trạng khô miệng kéo dài hơn 2 tuần, hãy báo với Bác sĩ hoặc nha sĩ để được tư vấn tốt nhất cho răng miệng.
• Để giúp giảm khô mắt, có thể tham khảo Bác sĩ về việc sử dụng nước mắt nhân tạo hoặc thuốc nhỏ mắt vào buổi sáng và tối có thể cải thiện tình trạng khô mắt. Nếu viêm mắt xảy ra, hãy liên hệ để được khám với Bác sĩ ngay.
• Nếu vùng mũi trở nên khô rát thì người bệnh có thể bôi vaselin vào đường mũi hai lần mỗi ngày hoặc xịt nước muối sinh lý để ngăn ngừa chảy máu nghiêm trọng.

Đôi khi, bệnh nhân được điều trị bằng isotretinoin có thể bị bệnh chàm nhẹ (ngứa, phát ban đỏ) ở mặt, cánh tay và bàn tay sẽ biến mất khi ngừng sử dụng. Có thể kiểm soát chúng bằng cách sử dụng loại xà phòng nhẹ hoặc sữa rửa mặt không chứa xà phòng; sau đó thoa kem dưỡng ẩm. Nếu viêm da chàm phát triển, bệnh nhân có thể dùng kem hoặc thuốc mỡ steroid bôi tại chỗ. Nhưng vẫn nên có sự tham khảo để được tư vấn từ Bác sĩ.

Nhạy cảm với ánh nắng mặt trời

Một điều cần lưu ý mỗi ngày là phải bảo vệ làn da khỏi ánh nắng mặt trời, gió hoặc thời tiết lạnh. Bên cạnh đó cần hạn chế để làn da tiếp xúc quá nhiều với ánh nắng mặt trời trong giờ cao điểm từ 11 giờ sáng đến 3 giờ chiều.

Trước khi ra ngoài, hãy thoa kem chống nắng không chứa dầu có SPF 30 hoặc 50 trở lên. Ngoài ra, nên tập thói quen  mặc áo khoác, váy chống nắng, kính mắt và đội mũ che chắn cho da tốt nhất có thể.

Một số biện pháp khác

• Việc giảm thị lực có thể xảy ra đột ngột do đó không nên lái xe, vận hành máy móc hoặc thực hiện bất kỳ hoạt động nào đòi hỏi tầm nhìn rõ ràng sau khi trời tối.
• Điều rất quan trọng cần phải nhớ là không được sử dụng các biện pháp làm đẹp như tẩy lông, điều trị sẹo bằng laser trong và 6 tháng sau khi dùng isotretinoin vì có thể tăng nguy cơ bị sẹo. Nên cạo lông thay vì tẩy lông nếu cần thiết.
• Nếu có bất kỳ tác dụng phụ nghiêm trọng nào, bao gồm thay đổi tâm trạng (trầm cảm, lo âu, ý nghĩ tự tử), cảm giác ngứa ran trên da, dấu hiệu nhiễm trùng (đau họng không khỏi, sốt), nuốt đau, bong tróc da ở lòng bàn tay/bàn chân. Không nên chần chừ mà hãy liên hệ với Bác sĩ để có thể điều chỉnh kịp thời.

Sau quá trình điều trị

Không nên hiến máu hoặc truyền máu trong thời gian dùng thuốc và sau khi dùng thuốc tối thiểu 1 tháng. Điều này nhằm ngăn ngừa bệnh nhân mang thai nhận máu có chứa thuốc.

Một số người bệnh phải dùng isotretinoin nhiều lần. Nếu cần dùng lại isotretinoin, có thể bắt đầu dùng lại từ 8 đến 10 tuần sau kết thúc đợt điều trị đầu tiên.

Tóm lại, để ngăn ngừa các tác dụng phụ của isotretinoin, bạn cần được trang bị kiến thức về chống nắng, dưỡng ẩm, bảo vệ da cũng như tuân thủ hướng dẫn của Bác sĩ về liều lượng và thời gian sử dụng. Xét nghiệm máu là cần thiết đối với tất cả bệnh nhân dùng isotretinoin để theo dõi những bất thường liên quan đến rối loạn gan mật và chuyển hóa lipid. Việc sàng lọc theo dõi các thay đổi tâm trạng, rối loạn tâm thần và thay đổi thị giác nên được thực hiện trước và trong quá trình trị liệu. Trước khi thực hiện bất kỳ thay đổi nào trong lối sống hoặc chế độ điều trị, bạn hãy thảo luận cùng Bác sĩ Da liễu hoặc chuyên gia y tế để đảm bảo tính phù hợp và an toàn cho sức khỏe bản thân.

Tài liệu tham khảo

1. “Isotretinoin“. DermNet
2. “Using Isotretinoin the Right Way for Acne“. American Family Physician
3. “Isotretinoin (Monograph)“. Drugs.com
4. “Isotretinoin (Oral Route)“. Mayoclinic
5. “Isotretinoin – Uses, Side Effects, and More“. WebMD
6. Sarkar T, Sarkar S, Patra A. “Low-dose isotretinoin therapy and blood lipid abnormality: A case series with sixty patients“. J Family Med Prim Care. 2018 Jan-Feb;7(1):171-174. doi: 10.4103/jfmpc.jfmpc_104_16. PMID: 29915754; PMCID: PMC5958563