Vì sao da bị tăng sắc tố sau laser và cách điều trị?

Laser trong điều trị và thẩm mỹ da ngày càng phổ biến và đã cho thấy những hiệu quả vượt trội mà khó có phương thức điều trị nào có thể so sánh được. Với vô số loại tia laser tiên tiến hiện nay thì có thể thấy rằng những chùm ánh sáng này giải quyết mọi vấn đề về da nhanh hơn so với việc chăm sóc da theo chu trình skincare hay điều trị nội khoa thông thường.

Thêm nữa, laser đem lại cho người bệnh cảm giác an tâm bởi thời gian phục hồi ngắn, không chảy máu và không đụng chạm vật lý trực tiếp (cắt, khâu) vào da mà hiệu quả mang lại thật sự lại đáng mong đợi.

Tuy nhiên, những biến cố không mong muốn sau laser vẫn xảy ra trong một số trường hợp, mà phổ biến nhất là tình trạng tăng sắc tố sau laser. Trong bài viết này, Doctor Acnes mong muốn chia sẻ thông tin một cách khoa học, đồng thời thảo luận về cách phòng ngừa và điều trị tăng sắc tố sau laser.

Nguyên nhân da bị tăng sắc tố sau laser

Laser viết tắt của “Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation” nghĩa là khuếch đại ánh sáng bằng bức xạ cưỡng bức. Đây là một nguồn sáng nhân tạo thu được nhờ quá trình khuếch đại ánh sáng bằng bức xạ phát ra trong điều kiện kích hoạt cao độ các phần tử của môi trường vật chất. Khi tia laser tiếp xúc với bề mặt da sẽ tương tác với mô da bằng cách phản xạ, tán xạ, truyền đi hoặc hấp thụ (hình 1). 

Phản xạ làm lãng phí năng lượng laser và sự tán xạ chống lại việc cung cấp chính xác năng lượng laser tới một điểm nên không phù hợp cho các ứng dụng y tế. Trong khi đó, hiện tượng hấp thụ trong mô xảy ra do một số phân tử hấp thụ mạnh ánh sáng ở một bước sóng cụ thể: melanin (hắc sắc tố), hemoglobin (huyết sắc tố) và nước (hình 2) mang lại tác dụng điều trị. Vì thế đây cũng là một tiêu chuẩn để các nhà điều trị cân nhắc khi lựa chọn loại laser cho người bệnh.

Truyền dẫn giúp chùm tia xuyên qua mô bề mặt để đến các lớp bên dưới, các bước sóng gần với màu đỏ thâm nhập sâu nhất vào da trong khi ánh sáng gần với tia cực tím có khả năng thâm nhập kém, nông tại lớp biểu bì. Các bước sóng ngắn hơn được ưu tiên cho các ứng dụng giới hạn ở lớp thượng bì, trong khi các bước sóng gần màu đỏ (Nd:YAG và diode) ưu tiên cho các bệnh lý trong lớp sâu hơn như trung bì và hạ bì.

Dựa vào những tác động của laser, người ta phát hiện ra cho dù là loại laser nào thì cũng đều gây tổn thương mô tại nơi chiếu tia dẫn tới hàng loạt phản ứng viêm để sửa chữa. Chẳng hạn laser xâm lấn (CO2 10600 nm, erbium – YAG 2940 nm, erbium 1540 nm, YSGG 2790 nm) tác động vào nước và bóc bay toàn bộ thượng bì, còn những loại laser không xâm lấn (Nd:YAG 1064 nm, PDL 585 nm) mặc dù tác động có chọn lọc lên melanin nhưng nhiệt lượng tỏa ra lại gây tổn thương cho mô xung quanh.

Khi đó, các tế bào có vai trò trong phản ứng viêm là tế bào keratin, tế bào langerhans, tế bào lympho và bạch cầu trung tính sẽ gửi tín hiệu sinh hóa đến các tế bào hắc tố làm các tế bào này phản ứng lại bằng việc sản xuất hắc tố (melanin).

Như vậy tăng sắc tố sau laser là hệ quả của việc sản xuất melanin dư thừa trong lớp thượng bì hoặc sự phân bố sắc tố melanin bất thường lắng đọng trong lớp trung bì. Cũng có thể hiểu một cách ngắn gọn tăng sắc tố sau laser là một dạng tăng sắc tố sau viêm (post inflammatory pigmentation – PIH).

Mức độ trầm trọng của hiện tượng này được quyết định bởi nhiều yếu tố nội sinh lẫn ngoại sinh, bao gồm:

• Nguyên nhân không thể thay đổi được là nền da bẩm sinh của người bệnh, tăng sắc tố thường xảy ra ở những người có làn da sẫm màu như người châu Á, gốc Tây Ban Nha và người Mỹ gốc Phi có da fitzpatrick loại III (màu da trắng đậm) trở lên.
• Quy trình tiến hành thủ thuật cũng gây ảnh hưởng tới kết quả điều trị như dùng năng lượng quá cao, làm lạnh không đủ, bước sóng ngắn, vì thế để phòng ngừa các biến chứng sau laser nói chung cũng như PIH nói riêng thì đòi hỏi người làm thủ thuật phải là một Bác sĩ Da liễu được đào tạo về laser một cách bài bản.
• Laser xâm lấn dễ gây tăng sắc tố hơn so với laser không xâm lấn vì có tác động lên lớp thượng bì.
• Sau điều trị thì làn da đang ở trong trạng thái “mỏng manh” nghĩa là da rất dễ bị tổn thương bởi tia UV từ ánh sáng mặt trời, nên đòi hỏi chu trình chăm sóc da và tránh nắng cẩn thận. Nếu người bệnh không tuân thủ chống nắng tốt sau điều trị sẽ dễ làm xuất hiện tăng sắc tố sau laser.

Dấu hiệu nhận biết da bị tăng sắc tố sau laser

Để nhận biết một làn da bị tăng sắc tố, đôi khi không cần đến sự chẩn đoán của một Bác sĩ mà người bệnh cũng có thể dễ dàng nhận biết được. Hiện tượng này thường được xác định là các đốm đen hoặc mảng da sẫm màu (mảng màu nâu/rám nắng) sau bắn laser, xảy ra khi các tế bào sản xuất hắc tố được kích hoạt trở nên lớn hơn và hoạt động mạnh hơn (hình 1, hình 2, hình 3).

Ai dễ bị tăng sắc tố sau laser hơn?

Người ta nhận thấy rằng tăng sắc tố sau viêm có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi, mọi loại da và không phân biệt giới tính. Tuy nhiên, loại tăng sắc tố này phổ biến hơn ở những bệnh nhân có loại da fitzpatrick IV–VI (da nâu nhạt, da nâu đến da nâu đậm hoặc đen), điều này được giải thích là do phản ứng viêm tác động mạnh hơn đến các tế bào hắc tố ở nhóm bệnh nhân này. 

Thêm nữa cũng tùy thuộc vào loại laser nào được sử dụng mà mức độ nhạy cảm của da sẽ khác nhau với từng loại. Một nghiên cứu so sánh giữa laser Q-Switched 1064 nm Nd:YAG fractional – một loại laser không xâm lấn và laser CO2 fractional – laser có xâm lấn ghi nhận tỷ lệ tăng sắc tố sau viêm là 29,6% trong nhóm sử dụng laser Q-Switched 1064 nm Nd:YAG ít hơn ở nhóm sử dụng CO2 fractional (31,2%), phản ứng bất lợi này đều kéo dài trong khoảng 3 tuần sau điều trị thì hồi phục ở cả 2 nhóm.

Điều này được giải thích có thể là do những tia laser không xâm lấn đi sâu vào bên trong da, bỏ qua lớp thượng bì; trong khi laser xâm lấn thì có thể gây ảnh hưởng đến hắc tố ở lớp trên cùng của da khiến các tế bào đó phản ứng gây tăng sắc tố sau laser.

Đồng thời đâm thủng hàng rào da tạo cơ hội cho các vi sinh vật xâm nhập gây viêm nhiễm từ đó làm nặng hơn tình trạng tăng sắc tố. Ngoài ra người ta cũng ghi nhận laser phân đoạn (fractional) ít gây tăng sắc tố sau laser hơn loại laser không phân đoạn và nếu có thì tỷ lệ hồi phục cũng cao hơn.

Bên cạnh đó, những người có tình trạng viêm nhiễm từ trước dễ bị tăng sắc tố sau laser hơn. Nếu người bệnh đang ở trong tình trạng tăng sắc tố hoặc bất kỳ tình trạng viêm nhiễm nào, chẳng hạn như mụn trứng cá hoặc bệnh chàm, thì các nghiên cứu cho thấy liệu pháp laser có thể làm xuất hiện hoặc trầm trọng thêm vấn đề PIH.

Tăng sắc tố sau laser kéo dài bao lâu? Nó có biến mất không?

Thông thường, tăng sắc tố sau laser có thể tồn tại từ 1-2 tháng đến 4-6 tháng sau điều trị. Đa số trường hợp da có khả năng tự phục hồi sau thời gian trên mà không cần bất kỳ can thiệp nào hoặc phải cần tới một phác đồ điều trị từ Bác sĩ để cải thiện nhanh chóng hơn.

Phòng ngừa tăng sắc tố sau laser

Dựa theo dòng thời gian thì có những cách phòng ngừa và điều trị tăng sắc tố sau laser vào các thời điểm trước khi bắn laser, trong khi bắn laser và sau khi bắn laser.

Để bắt đầu bước vào liệu trình laser thì bệnh nhân nên được thăm khám bởi các Bác sĩ Da liễu được đào tạo về laser, sau đó một phác đồ điều trị sẽ được quyết định dựa vào các yếu tố: tuổi, nền da, tổn thương da cần điều trị và mong muốn của bệnh nhân. Bác sĩ có thể lựa chọn kết hợp nhiều phương pháp, nhiều loại tia laser để đạt được kết quả tốt nhất. Người bệnh phải được hiểu rõ về nguy cơ có thể gặp phải bên cạnh lợi ích của việc điều trị. Tất cả các bước điều trị bằng laser nên được thực hiện bởi Bác sĩ Da liễu đã được đào tạo về laser.

Khi điều trị laser, đối với những bệnh nhân sử dụng laser xâm lấn thì nên đợi các vết mài, vảy xuất hiện tự bong ra cũng như không gãi, chà xát, cạy vì có thể dẫn đến tăng sắc tố da. Tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời trước và sau điều trị từ 6 đến 8 tuần và luôn sử dụng kem chống nắng có SPF 50 trở lên trong suốt quá trình điều trị và sau đó 6 tháng. Trong vòng 7 ngày sau điều trị, không nên sử dụng mỹ phẩm và sữa rửa mặt có tính tẩy rửa mạnh, có tính bào mòn da.

Cách điều trị tăng sắc tố sau laser

Nhìn chung, tăng sắc tố sau laser có thể tự phục hồi mà không cần can thiệp, tuy nhiên trong trường hợp cần làm mờ thâm nhanh chóng hơn, có thể dùng các loại thuốc bôi chẳng hạn như hydroquinone, mequinol, retinoid, acid azelaic, niacinamide, acid ascorbic, hoặc thực hiện các điều trị chuyên sâu như peel da, laser, IPL.

Hydroquinone vẫn là thuốc bôi lựa chọn đầu tay khi điều trị PIH, làm giảm quá trình chuyển đổi dihydroxyphenylalanine (DOPA) thành melanin, thường được sử dụng ở nồng độ 2% – 4%. Nên dùng thêm với kem chống nắng hằng ngày và có thể kết hợp với các chất chống oxy hóa như acid ascorbic (vitamin C), retinol và AHA để nâng cao hiệu quả. Tác dụng phụ của hydroquinone bao gồm viêm da tiếp xúc, giảm sắc tố, và đáng lo ngại nhất hiện tượng ochronosis, làm da đổi thành màu xanh đen khi sử dụng lâu dài.

Mequinol (4-hydroxyanisole) là một dẫn xuất của hydroquinone nhưng ít gây kích ứng da hơn, là hoạt chất thay thế hydroquinone trong chế phẩm thuốc bôi trị thâm, sắc tố. Một nghiên cứu trên 61 người bị PIH cho thấy tác dụng của 2% mequinol/0.01% tretinoin không thua kém hydroquinone 4% trong điều trị PIH khi 81% bệnh nhân được điều trị bằng mequinol/tretinoin và 85% bệnh nhân được điều trị bằng hydroquinone đạt được thành công lâm sàng.

Retinoid là các acid dẫn xuất vitamin A cũng là hoạt chất hiệu quả để trị thâm, hoạt động bằng cách tăng cường tái tạo biểu bì, từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho việc phân tán và loại bỏ hắc tố. Các acid dẫn xuất vitamin A đường bôi trên thị trường bao gồm retinol, retinyl palmitate, tretinoin, isotretinoin, adapalene và tazarotene, trong đó retinol, tretinoin, adapalene là các hoạt chất được dùng thường xuyên nhất. Bên cạnh khả năng mờ thâm thì retinol và tretinoin còn có tác dụng chống lão hóa, trong khi tretinoin và adapalene giúp cải thiện cả tình trạng mụn trứng cá.

Acid azelaic ức chế phục hồi với tyrosinase và các men hô hấp của ty lạp thể, giảm sản xuất các gốc tự do, ức chế enzyme DNA polymerase do đó ức chế quá trình tổng hợp DNA và gây độc tế bào có chọn lọc đối với các tế bào hắc tố tăng hoạt hóa mà không ảnh hưởng đến sắc tố da bình thường.

Một nghiên cứu cho thấy bôi acid azelaic 20% kết hợp với 15% – 20% acid glycolic hoặc bôi acid azelaic 20% hai lần một ngày có hiệu quả tương đương với 4% hydroquinone trong điều trị tăng sắc tố sau viêm. Đồng thời acid azelaic thường được dung nạp tốt hơn với chỉ có tác dụng phụ nhẹ chẳng hạn như ngứa, ban đỏ thoáng qua, đóng vảy và kích ứng, những tác dụng phụ này sẽ biến mất sau vài tuần.

Niacinamide có hoạt tính sinh lý của niacin (vitamin B3), nồng độ 2% – 5% được sử dụng trong điều trị mụn trứng cá và có thể có vai trò trong điều trị rối loạn sắc tố. Các nghiên cứu cho thấy niacinamide làm giảm sự chuyển giao melanosome từ 35% đến 68% mà không ức chế hoạt động tyrosinase hoặc tăng sinh tế bào, đồng thời làm giảm quá trình hình thành hắc tố bằng cách can thiệp vào sự tương tác giữa tế bào sừng và tế bào hắc tố (tức là con đường truyền tín hiệu của tế bào) nhưng không thông qua tác dụng ức chế trực tiếp tế bào hắc tố.

Acid ascorbic (vitamin C) là một chất làm giảm sắc tố ngăn chặn quá trình tổng hợp melanin nhờ đặc tính chống oxy hóa của nó, làm giảm o-dopaquinone (tiền chất của melanin) thành DOPA (3,4-dihydroxy-phenylalanyl) vốn là 1 chất sau quá trình biến đổi bởi enzyme tyrosinase sẽ tạo thành hắc tố melanin.

Tùy vào nhu cầu và loại da để lựa chọn loại vitamin C phù hợp, trong đó acid ascorbic thường không ổn định và bị oxy hóa nhanh chóng trong dung dịch nước, còn ester ascorbate (tetrahexyldecyl ascorbate) đang là một trong những hoạt chất làm đẹp mới hiện nay do tan trong dầu dẫn tới ổn định hơn và thấm vào được lớp da sâu hơn. Nồng độ vitamin C để có tác dụng sinh học cần cao hơn 8%, hiện nay các sản phẩm vitamin C thường có nồng độ 10% – 20%.

Peel da có thể được sử dụng cho mọi loại da vì đã chứng minh được hiệu quả mang lại trong việc mờ thâm. Cần cẩn thận trong việc lựa chọn tác nhân peel da, cụ thể để tránh kích ứng có thể xảy ra vì có khả năng làm trầm trọng thêm tình trạng PIH. Bệnh nhân cũng nên tránh nắng và bôi kem chống nắng để tránh PIH sau khi peel da. Một số tác nhân thường được sử dụng để peel da là acid alpha hydroxy (AHA) như acid glycolic, acid lactic; acid beta hydroxy (BHA) như acid salicylic; acid trichloroacetic (TCA).

Một số loại laser và nguồn ánh sáng khác nhau đã được ứng dụng và chứng minh được hiệu quả trong điều trị tăng sắc tố sau viêm. Các tia laser và ánh sáng IPL ở vùng ánh sáng lục (510 nm, 532 nm), đỏ (694 nm) hoặc cận hồng ngoại (755 nm, 1064 nm) có thể nhắm mục tiêu có chọn lọc vào các melanosome nội bào chứa đầy hắc tố melanin ở lớp hạ bì vốn là nguyên nhân làm da bị tăng sắc tố.

Bước sóng càng dài như 1064 nm thì có thể thâm nhập vào lớp da sâu hơn, có thể khiến cho phân tử melanin bị vỡ ra thành các mảnh nhỏ (melanin granule) nhưng vẫn hạn chế tối đa tác động lên tế bào da bình thường khác.

Các tế bào bạch cầu của cơ thể, đặc biệt là các đại thực bào trong da sẽ thu gom các mảnh này để tiêu hủy và đào thải ra khỏi cơ thể. Như vậy, laser tạo điều kiện thuận lợi cho sự dọn dẹp các phân tử melanin ra khỏi làn da, cùng với hoạt động của hệ miễn dịch.

Cuối cùng là trang điểm, biện pháp này được sử dụng để che giấu các vết thâm từ đó góp phần cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân. Một loại mỹ phẩm che phủ tốt (kem nền hoặc phấn phủ) phải tự nhiên, không bóng nhờn, không trong suốt, không thấm nước, lâu trôi và dễ sử dụng.

>>> Xem thêm: Cách chăm sóc da sau khi bắn laser

Tóm lại, bản chất của tăng sắc tố sau laser là tăng sắc tố sau viêm, hiện tượng này có thể tự khỏi mà không cần điều trị. Tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh sáng mặt trời và bôi kem chống nắng là biện pháp phòng ngừa cần thiết, đồng thời quá trình điều trị laser phải được kiểm soát chặt chẽ bởi Bác sĩ Da liễu đã được đào tạo về laser. Để cải thiện tình trạng này nhanh chóng hơn, có thể tìm đến các Phòng khám chuyên khoa để được Bác sĩ Da liễu tư vấn và đưa ra phác đồ phù hợp nhất với từng người.

Tài liệu tham khảo

1. Chandrashekar, BS & Shenoy, Chaithra & Madura, C. “Complications of laser and light-based devices therapy in patients with skin of color”. Indian J Dermatol Venereol Leprol . 2019 Jan-Feb;85(1):24-31. doi: 10.4103/ijdvl.IJDVL_88_17
2. Callender, Valerie D et al. “Postinflammatory hyperpigmentation: etiologic and therapeutic considerations”. Am J Clin Dermatol . 2011 Apr 1;12(2):87-99. doi: 10.2165/11536930-000000000-00000
3. Ansari, Mohammad Ali et al. “Mechanisms of Laser-Tissue Interaction: II. Tissue Thermal Properties”. J Lasers Med Sci. 2013 Summer; 4(3): 99–106
4. Asilian, Ali et al. “Comparison of Q-Switched 1064-nm Nd: YAG laser and fractional CO2 laser efficacies on improvement of atrophic facial acne scar”. J Res Med Sci. 2011 Sep; 16(9): 1189–1195